جشن‌ها و شادمانی‌ها از دیرباز بخش جدایی‌ناپذیر زندگی بشر بوده‌اند، به‌ویژه در فرهنگ ایران باستان که انسان‌ها برای تجدید قوا، تمدد اعصاب یا به‌منظور هدف‌های ماورایی و دینی به برگزاری این مراسم می‌پرداختند.
جشن‌های ملی ایران مانند نوروز، مهرگان و سده از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند، زیرا این جشن‌ها ارتباط مستقیمی با طبیعت و تغییرات آن داشتند. جشن سده، که در تقارن با نیمه‌زمستان برگزار می‌شد، نماد پیروزی نور بر تاریکی و آتش بر سرما بود و از این رو در میان دیگر جشن‌های ملی ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود.
این جشن‌ها علاوه بر جنبه‌های اجتماعی و فرهنگی، تأکید بر هویت ملی و ارتباط انسان با دنیای طبیعی و ماورایی داشتند. برگزاری این جشن‌ها نه تنها در زندگی مردم نقش پررنگی داشت، بلکه از نظر معنوی و دینی نیز برای تجدید عهد با طبیعت و نیرو‌های الهی دارای اهمیت بود.
جشن سده به‌عنوان یکی از جشن‌های کهن ایرانی، در مقایسه با سایر اعیاد مانند نوروز و مهرگان، ویژگی‌هایی خاص دارد که آن را از دیگر جشن‌ها متمایز می‌کند. این جشن که به‌ویژه به مناسبت پیدایش آتش و در واقع جشن آتش است، از ریشه‌ای بومی برخوردار است و در متون کهن ایرانی به‌ویژه در اوستا و متون پهلوی کمتر از آن سخن رفته است. احتمالاً این مسأله به این دلیل است که جشن سده از ابتدا در فرهنگ‌هایی غیر از فرهنگ آریایی نیز رواج داشته و به‌تدریج در ایران مورد توجه قرار گرفته است. طبق برخی منابع، واژه «سده» از ریشه «سد» یا «صد» به معنای صد یا چهل به‌ویژه در ارتباط با پدیدار شدن آتش، ممکن است در اشاره به عدد صد که به‌طور نمادین میان شب و روز، پایان سال و آغاز فصل‌ها قرار می‌گیرد، باشد (رضی، ۱۳۸۰).
این جشن که معمولاً در شب برگزار می‌شد، به‌ویژه در میان بومیان ایرانی رواج داشت، جایی که در شب‌های سردزمستان، مردم به صحرا می‌رفتند، بوته‌هایی از گیاهان خشک جمع‌آوری کرده و آنها را می‌افروختند. آتش روشن کردن، به‌ویژه در شب‌های بلند زمستان، نمادی از پیروزی نور بر تاریکی و سرما بود (بهار، ۱۳۹۰). علاوه بر این، مراسم جشن سده گاهی با بازی‌های جادویی و آتش‌افروزی همراه بود، که در آن جانوران صحرایی یا پرندگان را می‌گرفتند و به‌عنوان نمادی از نابودی سرما و گرامیداشت خورشید، آنها را در آتش می‌افکندند (بهار، ۱۳۵۴). این جشن از یک سو با اعتقادات مذهبی و آیینی مرتبط با ظهور و بازگشت نور خورشید در نظر گرفته می‌شد و از سوی دیگر، یک آیین جمعی برای شادی و پیروزی بر سرما و تاریکی بود.
پیدایش جشن سده در شاهنامه فردوسی با روایتی افسانه‌ای به پادشاهی هوشنگ پیشداد نسبت داده می‌شود. طبق این روایت، هوشنگ هنگام سفر به کوه با مشاهده یک مار بزرگ و قوی‌الجثه، سنگی به سوی آن پرتاب کرد که به‌طور اتفاقی بر سنگ دیگری برخورد کرد و آتش از آن برخاست. این آتش که برای نخستین بار در آن زمان پدیدار شده بود، موجب شادمانی هوشنگ و همراهانش گردید و او این روز را به‌عنوان روزی مقدس و فرخنده برای جشن گرفتن و سپاس‌گذاری از نیروی خداوند انتخاب کرد. به همین دلیل، جشن سده در روز دهم بهمن ماه، به‌عنوان جشن آتش و نماد پیروزی نور بر تاریکی و سرما، در میان ایرانیان باستان به‌ویژه در دوران ساسانیان و بعد از آن، جایگاه ویژه‌ای یافت. فردوسی در شاهنامه، با اشاره به این رویداد، ضمن بیان اهمیت این جشن، به ارتباط آن با آتشکده‌ها و دیگر جشن‌های ایرانی همچون نوروز و مهرگان تأکید کرده است.
